اشاره: علامه سید مرتضی عسکری در سال 1293ش در سامراء در خاندان علم و دانش متولد شد. مقدمات و بخش‌هایی از سطوح را در همان شهر تحصیل کرد و در سال 1310ش به حوزه علمیه قم مشرف شد. در سن قریب 20 سالگی اولین حرکت اجتماعی خود را با تأسیس مدرسه‌ای کوچک در سامرا شروع کرد و بعدها این کار را در کاظمین ادامه داد. این مدارس بعدها به شهرهای بصره، دیوانیه، حله، کاظمین و نعمانیه گسترش یافت و در مقاطع مختلف مهدکودک، دبستان و دبیرستان دخترانه و پسرانه و مراکزی برای تعلیم و تربیت بزرگسالان گسترش یافت. در سال 1384ق اقدام به تأسیس یک دانشگاه با دو دانشکده علوم اسلامی و ادبیات عربی کرد و به مبارزات سیاسی گسترده‌ای دست زد و تنها هنگامی که با خطر اعدام روبرو شد، از عراق مهاجرت کردند. عمده اشتهار علامه به سبب کارهای نو و ایجاد روشهای تازه در تحقیقات اسلامی و تبیین تشیع و دفاع از آن بود. اولین نمونه از این گونه تحقیقات به نام «عبدالله بن سبا و اساطیر اخری» نشر یافت که در جهان اسلام آوازه یافت و تاثیرگذار شد. بعد از آن کتابهای دیگری که به زبانهای انگلیسی، فارسی، ترکی و اردو و بخشی از آنها به زبانهای ایتالیایی، روسی و... ترجمه و نشر شده‌اند. علامه پس از ورود به ایران آمد، به ادامه راهی که در عراق آغاز کرده بود، پرداخت و تبلیغ، ترویج، تحقیق و خدمت به محرومان و اقامه جماعت و تاسیس مراکز علمی همچون دانشکده علوم اسلامی را وجهه همت خویش قرار داد. در سومین همایش «چهره‌‌های ماندگار» علامه عسکری به عنوان یکی از نخبگان فرهیخته و برجسته علمی ـ فرهنگی معرفی شد. به مناسبت سومین سالگرد درگذشت ایشان، گفتگویی با استاد خسروشاهی صورت گرفته که در زیر می‌آید.

اگر موافق باشید، گفتگو را با سابقه آشنایی جنابعالی با مرحوم علامه سید مرتضی عسکری آغاز‌ کنیم.

حدود چهل سال قبل، پس از اوج‌گیری مبارزات مردم مسلمان ایران علیه رژیم شاه به رهبری روحانیت و علما، حوزه‌ها که در طلیعه امام‌خمینی قدس سره قرار داشت و پرچمدار واقعی مبارزه بود، طلاب حوزه علمیه قم، در غیاب امام که مدت‌ها پیش از ایران به ترکیه تبعید شده بودند، با ‌انتشار بیانیه‌ها و اقدامات منفی علیه رژیم، به مبارزه خود ادامه دادند و از جمله به چاپ و پخش دو نشریه مخفی به‌نام‌های: «بعثت» و «انتقام» اقدام نمودند که پس از ماه‌ها، با دستگیری و زندانی شدن یکی دو نفر از مسئولان آنها، از جمله آیت‌الله هاشمی رفسنجانی و حجت‌الاسلام والمسلمین مرحوم علی حجتی کرمانی و هجرت اضطراری برادر عزیز سیدمحمود دعائی به نجف اشرف، نوبت به این‌جانب رسید که مجبور شدم شبانه عازم خرمشهر و سپس آبادان بشوم و با یاری مرحوم آیت‌الله قائمی که مدیر و مسئول حوزه علمیه آبادان بود و مدرسه‌اش پناهگاه فضلا و طلاب، قاچاقی به بصره و نجف اشرف بروم.

در نجف اشرف، در مدرسه آیت‌الله بروجردی که اغلب طلاب ایرانی در آن سکونت داشتند، میهمان ناخوانده آیت‌الله شیخ عباسعلی عمید زنجانی شدم و چند ماهی که در نجف اشرف بودم، مزاحم ایشان بودم. دیدار با آیات و مراجع عظام و علمای برجسته حوزه نجف یک فرصت تاریخی و توفیق جبری بود! از جمله شهید آیت‌الله سیدمحمد باقر صدر، علامه بزرگوار مرحوم آیت‌الله سیدمحمدحسین فضل‌الله، آیت‌الله شیخ محمدمهدی آصفی و غیرهم. نقل خاطرات آن دوران، نیازمند فرصت دیگری است؛ ولی اشاره به یکی از این دیدارها و آثار آن، به مناسبت بزرگداشت یاد و خاطره علامه آیت‌الله سیدمرتضی عسکری رحمت‌الله علیه بی‌مناسبت نخواهد بود.

پس از مدتی اقامت در نجف اشرف، برای زیارت کربلا، کاظمین، سامرا، عازم این شهرها شدم. شهید آیت‌الله صدر توصیه کردند که در بغداد ـ کاظمین ـ به دیدار علامه عسکری که «کلیه اصول‌الدین»را تأسیس نموده و اداره می‌کرد، بروم. آیت‌الله آصفی حفظه‌‌الله هم علاوه بر اینکه چون گذرنامه یا مجوز حضور در عراق نداشتم، یک «بطاقه هویت» ـ کارت شناسایی از «مدرسه‌التحریر الثقافی» برای من تهیه کردند که از طلاب آن هستم! نامه‌ای هم خطاب به علامه عسکری، به‌عنوان معرفی نوشتند که همراه خود بردم و در «کلیة اصول‌الدین» به دیدار علامه عسکری رفتم. این نخستین دیدار و آغاز آشنایی من با علامه عسکری بود.

یادتان هست در این دیدار چه گفتگویی بین شما و ایشان به عمل آمد؟

وقتی علامه عسکری متوجه شدند که حقیر از طلاب مبارز حوزه علمیه قم هستم، با ترحیب بسیار از حضور بنده در عراق استقبال کردند و ضمن خوشامدگویی، پیشنهاد کردند که در حوزه نجف بمانم و یا در کلیة اصول‌الدین در بغداد حضور داشته باشم؛ اما من که قصد اقامت دائم نداشتم، ضمن تشکر از محبت ایشان، اعلام کردم که در صورت تغییر شرایط دوستان زندانی در ایران، به حوزه قم برمی‌گردم. آنگاه ایشان شرح مبسوطی در ضرورت ایجاد تشکیلاتی سیاسی فراگیر و یا یک حزب تکامل یافته اسلامی بیان داشتند و توضیح دادند که بدون حزب، کادرسازی مقدور و عملی نیست و بدون کادرهای آگاه و فعال و آشنا به امور جامعه، اداره کشور، حتی اگر در اختیار ما قرار گیرد، امکان‌پذیر نخواهد بود، و بلکه پس از مدتی به علت شکست در اصلاح اوضاع اجتماعی و اقتصادی و سیاسی مردم، شکست اسلامگرایان عملی خواهد شد.

آنگاه پس از اخذ تضمین شرعی، در عدم کشف رازی که می‌خواهد مطرح کند، افزود: «ما در عراق حزبی تشکیل داده‌ایم که مؤسسان آن چند نفر از علمای نجف و این جانب هستیم و این سازمان به‌سرعت به‌یاری حق پیش می‌رود و ما امیدواریم که در مقابل گسترش نفوذ شیوعی‌ها و بعثی‌ها و قومی‌ها، بتوانیم سپری نیرومند بسازیم و نسل جوان عراقی را اعم از شیعه و سنی، کرد و ترکمان و... به این سازمان وارد کنیم و بتوانیم به‌یاری خدا، اداره کشور را پس از سقوط کودتاچیان که همه امور را در اختیار حزب کمونیست عراق قرار داده‌اند، به‌عهده بگیریم. البته بعثی‌ها هم در ارتش نفوذ دارند؛ ولی در میان مردم عراق محترم نیستند...»

و آنگاه درباره برنامه و هدف نهایی حزب، بیاناتی افزود و سرانجام، با تجدید شرط شرعی «حفظ راز» از من خواست که پس از مراجعت به ایران، نخست در حوزه علمیه قم، گروهی را گرد آوریم و هسته مرکزی حزب اسلامی را ـ که لزومی ندارد همنام حزب عراق باشد ـ تشکیل دهیم و بعد به سازماندهی آن توسط علمای بلاد ایران، در سراسر کشور گسترش دهیم؛ چون پس از سقوط طاغوت در ایران، ملی‌گراها نمی‌توانند دوام بیاورند و به‌طور طبیعی حزب توده که تشکیلات سراسری در ایران دارد و از طرف همسایه شمالی شما هم همه‌جانبه پشتیبانی می‌شود، و حتی در صورت لزوم با دخالت نظامی، مانند ماجرای فرقه دمکرات در آذربایجان شما، بر قدرت دست می‌یابد و این امر نه تنها برای ایران، بلکه بر امنیت کل منطقه خطرناک است؛ به‌ویژه که حزب شیوعی عراق نیز سازماندهی مخفی نیرومندی دارد.

من گفتم: سازماندهی سیاسی یا تشکیل حزب یکی از آرزوهای نسل جوان حوزه علمیه قم است؛ ولی متأسفانه مسئولان اصلی و رسمی حوزه، به‌ویژه مراجع عظام ـ برخلاف نجف‌ـ حسن ظنی به تشکل حزب در حوزه ندارند و بلکه بی‌‌تردید با آن مخالفت خواهند کرد؛ یعنی شرایط ما در حوزه‌های علمیه با شرایط شما در حوزه‌های عراق، به‌ویژه نجف اشرف و پشتیبانی همه‌جانبه مرجعیت ـ آیت‌الله حکیم ـ فرق دارد. از سوی دیگر ما با شعار که نمی‌توانیم در مقابل ایدئولوژی جوان فریب مارکسیسم مقابله کنیم و متأسفانه حوزه‌ها همچنان غرق در مباحث متون قدیم هستند و توجهی به نیازهای فکری ـ فرهنگی نسل جوان ندارند و همین امر هم باعث شده که چند نفر انگشت‌ شمار از طلاب حوزه قم و مشهد به ترجمه بعضی از آثار نویسندگان مصری و پاکستانی مانند سیدقطب، محمد غزالی، محمد قطب، ابوالاعلی مودودی و غیرهم بپردازند تا بلکه بتوانند گوشه‌ای از خلأ فکری موجود را پر کنند. مرحوم علامه عسکری گفت: «ما این مشکل ایدئولوژی را هم به یاری خدا حل کرده‌ایم. کتاب‌های جدید فضلای حوزه نجف در زمینه‌های فلسفه و اقتصاد و مجتمع اسلامی، می‌تواند راهگشا باشد و شما می‌توانید این کتاب‌ها را ترجمه و منتشر کنید که زمینه‌ساز بسیار مساعدی برای گام‌های بعدی می‌تواند باشد.»

علاوه بر علامه عسکری، برادر عالیقدر آیت‌الله شیخ محمدمهدی آصفی هم که در آن دوران از اعضای فعال حزب الدعوه بود، روزی در نجف اشرف، همان پیشنهاد علامه عسکری را در مورد لزوم تشکل و سازماندهی حزبی در ایران، به نحو دیگری مطرح ساخت و ضرورت آن را برای آینده ایران یادآور شد که پاسخ من با توجه به جو حاکم برحوزه علمیه قم در آن زمان، همان بود که به علامه عسکری گفته بودم و البته ایشان تاکید داشت و در واقع مرا «ملزم شرعی» نمود که در این باره به طور مثبت و یا منفی، با کس دیگری در ایران صحبت نکنم و بنده هم تا به امروز به عهد خود وفادار ماندم.

کتا‌بها و رساله‌های فکری ‌ـ فرهنگی که علامه عسکری به آنها اشاره کردند، محصول حوزه علمیه نجف تألیف چه کسانی از علمای نجف اشرف بود؟

در مورد تأسیس حزب الدعوة الاسلامیه و نقش علامه‌ عسکری، بیان توضیحی بی‌مناسبت نیست.

درباره تاسیس حزب الدعوة الاسلامیه و ارکان اصلی و اهداف نهایی آن، کتاب‌هایی را شخصیت‌های وابسته و یا آشنا با مسائل آن، تألیف و منتشر کرده‌اند که مراجعه به آنها برای شناخت کامل تاریخ و عملکرد و اندیشه حزب‌الدعوة و رهبری آن ضروری است؛ از جمله: حزب الدعوه الاسلامیه: فصول من تجربة الحرکة الاسلامیة فی العراق خلال 40 عاماً است که توسط استادصالح الخرسان تالیف شده و در سوریه به چاپ رسیده است. علاوه بر آن، کتابهای بسیاری که درباره زندگی و مبارزه شهید آیت‌الله سیدمحمدباقر صدر تالیف و منتشر شده است، فصول مبسوطی درباره چگونگی تأسیس حزب الدعوة آورده‌اند که مطالعه آنها، ما را از توضیح بی‌نیاز خواهد ساخت. اما در مورد نقش علامه عسکری در این رابطه، بی‌مناسبت نیست که از قول خود استاد علامه عسکری نقل کنیم:

«... زمانی در عراق حزب‌گرایی به اوج خود رسیده بود؛ یعنی بعد از کودتای عبد الکریم قاسم در تموز 1958م. از آنجا که او حزبی در اختیار نداشت، کوشید که بر احزاب چپ عراقی تکیه کند؛ بدین ترتیب احزاب کمونیستی عراق در سطح جامعه به شدت مطرح شد و کمتر جوانی پیدا می‌شد که در حزبی نبوده باشد؛ این مسأله مخصوصاً در بغداد محسوس بود.» حضرت استاد برای مقابله با احزاب غرب‌زده و غرب‌گرا، تصمیم گرفتند که حزبی را تشکیل دهند که این حزب با همکاری و همفکری شهید آیت‌الله سیدمحمدباقر صدر رحمه‌الله و شهید آیت‌الله سیدمهدی حکیم رحمه‌الله تشکیل شد.

«جوان سید عالم‌زاده‌ای را دیدم که در یک حزب کمونیستی ثبت نام کرده بود. یک روز از ایام ماه مبارک رمضان در خیابان او را دیدم، گفتم: تو از اسلام چه دیدی که از آن خارج شده‌ و در حزب کمونیست ثبت‌نام کردی؟ گفت: من مسلمانم و الان هم روزه هستم؛ اما چون فکر می‌کنم در اسلام طرحی برای حکومت و مقابله با استعمارگران وجود ندارد، ما باید یا حکومت کاپیتالیسم را بپذیریم و یا حکومت کمونیستی را؛ و من حکومت کمونیستی را بهتر دیدم؛ لذا به این حزب پیوستم! این مسأله مرا به فکر واداشت که استعمار شرق و غرب چگونه روی جوانان ما مستقیم یا غیرمستقیم کار می‌کنند و جوانهای ما را شستشوی مغزی می‌دهند که اسلام، برنامه‌ای در زمینه حکومت ندارد، به عبارت دیگر دین از سیاست جداست.

در همین ایام بود که شهید سیدمهدی حکیم رحمه‌الله نامه‌ای از طرف آیت‌الله شهید سیدمحمدباقر صدررحمه‌الله آورد، در نامه نوشته شده بود که آقا سیدمهدی زبان من است، هرچه او می‌گوید حرف من است. یادم هست ایشان موقعی که می‌خواست پیشنهاد آقای صدر را مطرح کند، می‌لرزید. من به آقا سیدمهدی حکیم گفتم: بفرمائید صحبت کنید. ایشان گفت: من و آقای سیدمحمدباقر صدر فکر کردیم و دیدیم که ما نیازمند حکومت اسلامی هستیم و آقای صدر فرمودند اگر آقای عسکری قبول کنند، ما قادریم این کار را انجام دهیم و اگر نکرد، نمی‌توانیم.