دیدگاه شیخ قرضاوی درباره : شیعه، تکفیر و فتوا - بخش سوم و پایانی

استاد سیدهادی خسروشاهی / 18 تیر ماه 1392
 
سخنان فقهای مالکی مذهب

در نقل آرا و نظرات مالکی مذهبان، به ذکر این تحقیق از شاطبی بسنده می‌کنم. او در کتاب الاعتصام، پس از ذکر اهل بدعت و دگراندیشان امثال خوارج و دیگران می‌گوید: «امت اسلام در تکفیر پیروان این فرقه‌ها که اهل بدعتهای بزرگ هستند، اختلاف دارند؛ ولی آنچه به نظر صحیح‌تر می‌آید و با روایات انطباق بیشتری دارد، عدم قطع به تکفیرشان است. دلیل ما بر این مطلب، عمل سلف صالح درباره آنان است. آیا نمی‌بینی که علی ـ رضی‌الله عنه ـ با خوارج چگونه رفتار کرد؟ او با آنان معامله اهل اسلام کرد، براساس فرموده خداوند متعال: و إن طائفتان من المؤمنین اقتتلوا فأصلحوا بینهما: اگر دو گروه از مؤمنان به جنگ برخیزند، بینشان صلح برقرار کنید. (حجرات، ۹) آن حضرت وقتی که حروریان (خوارج) گرد هم آمدند و از جماعت مسلمانان جدا شدند، به آنان حمله نکرد و با آنان نجنگید و اگر آنان با خروجشان مرتد شده بودند، علی هیچ‌گاه رهایشان نمی‌کرد، زیرا پیامبر (ص) فرموده است: من بدّل دینه فاقتلوه: هرکس دینش را تغییر داد، او را بکشید.

ابوبکررضی‌الله عنه هم وقتی برای جنگ با اهل ردّه بیرون رفت، آنها را رها نکرد و این دلیل بر آن است که بین این دو گروه فرق است. معد جهنی و سایر اهل قدر هم وقتی ظهور کردند، سلف صالح فقط به طرد، تبعید، دشمنی و قهر با آنان اقدام کردند. اگر آنها با خروجشان به کفر محض دست زده بودند، بر آنان حد مرتد جاری می‌شد. عمر بن عبدالعزیز هم در مقابله با خوارج زمانش در موصل دستور داد دست نگه دارند. همان‌گونه که علی رضی‌الله عنه دستور داده بود و با آنان رفتار با مرتدان نکرد.

و اما از جهت معنی: هرچند که ما می‌گوییم: آنان پیرو هواهای نفسانی و متشابهات قرآن، از روی فتنه‌انگیزی و تأویل‌گری هستند، ولیکن آنان هرگز پیرو محض هواها نیستند و به‌طور کامل از متشابهات قرآن پیروی نمی‌کنند؛ چرا که اگر چنین بودند، کافر محسوب می‌شدند؛ زیرا این کار در شریعت اسلام، فقط از کسی سرمی‌زند که از روی عناد، محکمات قرآن را نفی کند، که البته این کار کفر است؛ اما کسی که شریعت اسلام را تصدیق می‌کند، بالاخره رو به سوی وفاق دارد، همچنان که دوهزار نفر از خوارج زمان علی ـ رضی الله عنه ـ هم به سوی او بازگشتند، هرچند اکثرشان چنین نکردند. (1)

نظر فقهای شافعی مذهب

گفتار ابوحامد غزالی را که از پیشوایان شافعی مذهب و نیز از دانشمندان اشعری است، نقل کردیم. در اینجا سخنان دیگری از سایر پیشوایان شافعی مذهب ذکر می‌کنیم. نووی در شرح صحیح مسلم می‌گوید: «بدان که بنا بر مذهب اهل حق، هیچ یک از اهل قبله به خاطر گناه، تکفیر نمی‌شوند. اهل اهواء و بدعتگذاران هم (مثل خوارج، معتزله و…)، تکفیر نمی‌شوند. هرکس یکی از ضروریات دین اسلام را انکار کند، حکم به ارتداد و کفرش می‌شود، مگر اینکه تازه‌مسلمان باشد یا در صحراهای دوردست بزرگ شده باشد، یا از کسانی باشد که این امور بر او مخفی بوده است. در این صورت، ابتدا عقیده صحیح به او شناسانده می‌شود؛ اگر باز هم بر انکارش ادامه داد،‌ حکم به کفرش می‌شود. همین طور است کسی که قائل به حلیت زنا، خمر، قتل و سایر محرمات امثال آن باشد که حرمتشان از ضروریات دین اسلام است.»

ابن حجر در تحفه می‌گوید: «سزاوار است که مفتی تا حد امکان در تکفیر کردن افراد، احتیاط ورزد؛ زیرا تکفیر کردن، امری خطیر است و کفرگویان ـ مخصوصاً عوام مردم ـ غالباً قصد جدی ندارند. پیشوایان شافعی مذهب ما در گذشته و حال، بر همین نظر بوده‌اند، برخلاف پیشوایان حنفی مذهب که حکم به تکفیر را به موارد بسیاری گسترش دادند، در صورتی که آن موارد قابل تأویل هستند، بلکه معنای غیرکفرآمیز از آنها، متبادر می‌شود.» وی سپس عبارتی از زرکشی درباره توسعه علل و اسباب تکفیر از نظر حنفیان نقل کرده، می‌گوید: «اکثر مواردی که در کتابهای فتوا درباره موجبات کفر آمده، به نقل از مشایخ حنفی است و متأخران و پارسایان آنان با این آرا و نظرات مخالفند و منکرش هستند و می‌گویند: تقلید از این افراد جایز نیست؛ زیرا اینان به اجتهاد شناخته نشده‌اند و این نظرات را به هیچ یک از کتابهای ابوحنیفه مستند نمی‌سازند؛ چرا که با عقیده او منافات دارد. ابوحنیفه می‌گوید اصل اساسی نزد ما، ایمان است که چیزی جز یقین به خلاف، آن را نفی نمی‌‌کند.

به این مطلب باید توجه داشت و کسانی که مبادرت به تکفیر مسلمانان می‌کنند، باید از ما و از علمای پارسای حنفی برحذر باشند؛ زیرا خوف آن می‌رود که با تکفیر مسلمانان، خود به کفر دچار شوند.بعضی از محققان ما (شافعیان) و آنها (حنفیان) کلام بسیار ارزشمندی گفته‌اند: ابوزرعه از پژوهشگران متأخر گفته است: «اگر به کسی بگویند مرا به خاطر خدا رها کن، او پاسخ دهد تو را به خاطر هزار خدا رها کردم، حکم به کفرش نمی‌شود؛ زیرا منظورش این است که به خاطر هزار سبب ‌الهی یا هزار بار رها کردن الهی، رهایت کردم، هرچند ظاهر لفظ این را نمی‌گوید؛ ولی باید در حد امکان، از جان انسانها پرهیز کرد، به ویژه در جایی که گویندة این کلام به سوء عقیده شناخته نشده باشد. لیکن او به خاطر ظاهر زشت گفتارش، تأدیب می‌شود.» (2)

رأی حنبلیان

در این زمینه به نقل سخنان ابن تیمیه اکتفا می‌کنیم، کسی که به تندروی و شدت عمل در مقابل اهل بدعت و مخالفان شناخته شده است. شیخ‌الاسلام ابن‌تیمیه می‌گوید: «تکفیر مسلمانان به خاطر ارتکاب گناه و خطاهای اعتقادی که اهل قبله در آن اختلاف دارند، جایز نیست. حتی خوارج گمراه هم که پیامبر (ص) دستور داد تا با آنها بجنگند و امیرالمؤمنین علی ـ یکی از خلفای راشدین ـ با آنها جنگید و همه صحابه و تابعان و سایر پیشوایان دینی پس از آنان هم، در جنگ با آنها اتفاق نظر داشتند. با این همه علی‌ابن ابی‌طالب و سعدبن ابی وقاص و دیگر صحابه آنها را تکفیر نکردند، بلکه در عین جنگ با آنها، ایشان را مسلمان می‌دانستند و علی شروع به جنگ با آنان نکرد، تا اینکه آنها خون مسلمانان را ریختند و اموال مردم را غارت کردند. در این وقت به خاطر دفع ظلم و تجاوز با آنان جنگید، نه به خاطر کافر بودن. به این خاطر زنانشان را اسیر نگرفت و اموالشان را به غنیمت بر نداشت.»

در جایی که گمراهی گروهی با نص و اجماع، ثابت شده است و خدا و رسول (ص) دستور جنگ با آنها را داده‌اند، تکفیر نمی‌شوند، پس حال سایر طوائفی که در مواردی ـ که حتی بزرگتر از آنان هم به خطا رفته‌اند ـ حق بر آنان مشتبه شده است، معلوم است. هیچ یک از گروههای مسلمان نمی‌توانند دیگری را تکفیر کنند، شاید بدعت این نوع تکفیر کردنها، شدیدتر باشد. حقیقت آن است که اکثر منحرفان، افرادی هستند که به خاطر جهل به حقیقت و نادانی در فهم حقیقت، اختلاف پیدا کرده‌اند. اصل آن است که جان، مال و آبروی مسلمانان بر یکدیگر حرام است و جز با اذن خدا و رسول، حلال نخواهد شد. و اگر مسلمانی از روی برداشت و تأویل نادرست از متون دینی، با مسلمانان دیگر بجنگد یا او را تکفیر کند، کافر نمی‌شود. همچنان که عمربن‌الخطاب در مورد حاطب‌بن ابی بلتعه به پیامبر (ص) عرض کرد: «یا رسول‌الله، اجازه بده گردن این منافق را بزنم.» پیامبر (ص) فرمود: «او کسی است که در بدر حاضر شده و تو چه می‌دانی، شاید خداوند به بدریون فرموده باشد: هر چه می‌خواهید بکنید، من شما را بخشیدم.» این حدیث در صحیحین آمده است.

و باز در صحیحین آمده است سیدبن حضیر به سعدبن عباده گفت: «تو منافقی و از منافقان دفاع می‌‌کنی!» دو گروه با هم دشمنی کردند، سپس پیامبراکرم (ص) میانشان آشتی برقرار کرد. اینها بدریون هستند که ب�