|
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، همایش علمی بررسی اندیشه‌های سید قطب و همچنین بررسی تحولات اخیر جهان اسلام با محوریت (تمدن اسلامی، جریانات تکفیری و وحدت اسلامی) با حضور آیت‌الله سیدهادی خسروشاهی، حجت‌الاسلام والمسلمین علی‌اکبر رشاد، حجت‌الاسلام والمسلمین داوود فیرحی و دکتر حسن رحیم پورازغدی عصر روز یکشنبه، 26 بهمن در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران از ساعت 14 تا 17 برگزار شد.
دکتر رشاد: در تاریخ اسلام، انحراف و آفتی بزرگتر از اشعریت وجود نداشته است
بعد از پخش سرود ملی جمهوری اسلامی ایران و قرائت آیاتی از قرآن، حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر علی اکبر رشاد، رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی به‌عنوان اولین سخنران در باب کاستی جریان و طیف اعتزال نو که سید قطب از پیشگامان این طیف قلمداد می‌شود، گفت: جریان‌ها و گفتمان‌هایی که به‌عنوان طیف وسیعی ذیل اعتزال نو قرار می‌گیرند از ناکارآمدی‌هایی رنج می‌برند.
وی افزود: در تاریخ اسلام انحراف و آفتی بزرگتر از اشعریت وجود نداشته است. در طول تاریخ و در طی جریان‌های غالب و مسلط میان امت اسلامی بعد از ائمه اربعه، میان اهل سنت اجتهاد تعطیل شد و این به دلیل غیاب عقل بود چون گوهر اجتهاد، عقلانیت است.
دکتر رشاد اظهار کرد: طی دو قرن اخیر افرادی به‌عنوان مصلح و دلسوز امت اسلامی به چاره‌اندیشی این معضل اهتمام کردند و در چاره‌جویی این مورد که با مقوله اشعریت چه کنیم به این نتیجه رسیدند که احیای اعتزال تاریخی میسر نیست؛ لذا جریانی را بنا نهادند که منتهی به پیدایش طیف «اعتزال نو» شد.
رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، نواعتزال‌گرایی را تلاشی برای زدودن آثار سوء تفکر اشعریت بر جامعه اسلامی عنوان کرد و گفت: نو اعتزال گرایی یک دست نیستند. مباحث‌شان چندان شفاف نیست، نتوانستند مکتبی را بنیان‌گذاری کنند بلکه در مجموع می‌توان گفت یک رویکرد معرفتی است.
وی مشکل اساسی اشعریت را فقدان دستگاه فلسفی و عقلانیت کارآمد در مبنا دانست و با اشاره به منطق کارآمد در مواجه با دین در دو افق فهم و عقل دینی، اظهار کرد: نو اعتزال‌گرایی که تصور می‌کرد باید جایگزین اشعریت بشود خود از نقاط ضعفی رنج می‌برد.
مشکل اساسی اعتزال تاریخی
حجت‌الاسلام و المسلمین رشاد عنوان کرد: مشکل اساسی اعتزال تاریخی، تک ساحتی نگری در حوزه منطق درک دین بود. اصرار بر نقش منحصر عقل، منجر به تک‌ساحتی اندیشی شد. این نقطه ضعف در اشعریت هم هست. مشکل اساسی جریان اعتزال تاریخی و اشعریت در این است که فاقد دستگاه فلسفی کارآمد که جامع‌نگر و واقع‌گرا باشند، هستند. منظورم از فلسفه متافیزیک محض نیست هرچند ظاهراً اعتدال‌گرایی، عقل‌گرایی افراطی است.
تفاوت اعتزال نو و تاریخی
وی با بیان اینکه در مقام منبع معرفت، یک مجرا و ابزار را محور قرار دادن، آفت اساسی است، گفت: معتزله عقل و اشعریه حدیث را مبنا قرار دادند. در اعتزال نو عقلانیتی خود بنیاد اما سطحی‌نگر شبیه عقلانیت ابزاری مورد توجه است. در اعتزال تاریخی نیز نوعی عقل خودبنیاد محور توجه بود.
رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در جمع‌بندی سخنان خود، اظهار کرد: جریان اعتزال نو که سید قطب به آن تعلق دارد فاقد دستگاه فلسفی در حوزه مبانی، فاقد منطق کارآمد و فاقد حماسه است.
تبیین اندیشه تأسیس حکومت اسلامی سید قطب
بنابراین گزارش، در ادامه جلسۀ همایش، آیت‌الله سیدهادی خسروشاهی در سخنرانی خود با موضوع «اندیشه سیاسی سید قطب»، در ابتدا اشاره‌ای به زندگی سید قطب کرد و گفت: سید قطب ابراهیم حسین شازلی در سال 1906 در روستای موشا از توابع استان اسیوط در منطقه السعید مصر به دنیا آمد. در 10 سالگی حافظ کل قرآن شد و عضویت حزب وفد را در دوره دانشجویی در قاهره پذیرفت، اما طولی نکشید که از آن حزب بیرون آمد. مدتی هم با بورسیه وزارت آموزش و پرورش مصر، به آمریکا سفر کرد که در کتاب «أمریکا التی رأیت» محصول آن را نوشته است.
استاد خسروشاهی در تبیین اندیشه سیاسی سید قطب درباره نوع حکومت اسلامی، اظهار کرد: اندیشمندان همواره برای ایجاد تحول بنیادین برنامه حساب شده‌ای دارند. اندیشه سید هم دارای چهار عنصر است؛ پویا بودن مفاهیم، بنیادها، روش‌ها و هدف‌ها. سید این عناصر چهارگانه را همیشه در نظر داشت و در کتاب «تفسیر فی ظلال القران» به نحوی این اندیشه را به تصویر می‌کشد و البته می‌گوید که از بچگی قرآن را می‌خواندم اما هنر آن را درک نکرده بودم.
وی افزود: سید درباره حکومت اسلامی در دو کتاب «العدالة الاجتماعیة فی الاسلام» و «السلام العالمی فی الاسلام» کلیاتی را بیان نموده و از ورود به جزئیات خودداری می‌کند. پس از دوران پیامبر اکرم (ص) وی خلافت دو خلیفه نخستین را می‌پذیرد، اما خلافت خلیفه سوم را نمی‌پذیرد. و معتقد است که اگر حضرت علی (ع) بعد از دو خلیفه نخستین به خلافت می‌رسید، ـ قبل از اینکه بنی امیه شاخ و برگ بگیرد ـ وضع جور دیگری می‌شد و تاریخ اسلام تغییر می‌یافت.
البته بنی سعود این قسمت‌ها را در تجدید چاپ کتاب وی حذف کرده است، اما در چاپ‌های قدیمی‌تر وجود دارد.
آیت‌الله خسروشاهی اظهار کرد: سید درباره خلیفه سوم به اعتراف عجیبی می‌پردازد. و می نویسد: کسانی که نگرش اسلامی دارند باید بپذیرند که انقلاب علیه عثمان با روح و روش اسلام نزدیک تر بوده است. (العدالة الاجتماعیة فی الاسلام ص 280).
در مورد نوع حکومت سید عقیده دارد فرمانروایان اگر عدالت اجتماعی نداشته باشند حاکمیتشان ملغی است و مشروعیت ندارد. شورا را نیز اصلی برای پویایی حیات اجتماعی می‌داند و می‌گوید نظام اسلامی بدون شورا پابرجا نخواهد بود. وی در بحث خود در توضیح اینکه آیا نظام اسلامی، نظام دموکراتیک است، می‌گوید لزومی ندارد که برای تبیین اندیشه‌های خود از کلمات و اصطلاحات غربی ها استفاده کنیم و باید بگوئیم که نظام اسلامی نظام مبتنی بر حکم «الله» است.
وی با اشاره به نوع اندیشه رهبری و حکومت در سازمان اخوان المسلمین، گفت: یکی از مشکلات اخوان المسلمین در چگونگی انتخاب مرشد است که شخص اکبرالسن را ملاک برای انتخاب به مقام رهبری قرار داده‌اند. در جریان شکست اخیر دولت اخوان، علت آن اندیشه و انگیزه نبود، بلکه موانع آنها زیاد بود. رئیس منتخب آنها ابتدا به دیدن بنی سعود رفت و بعد هم که به ایران آمد دیدیم در همایش بین‌المللی برای خوشامد سلفی ها و بنی سعود چه چیزهایی گفت؟ و بعد هم با رهبر معظم انقلاب اسلامی ملاقات نکرد و رفت. در نهایت آل سعود یک سنت هم به آنها کمک نکرد.
استاد خسروشاهی اظهار کرد: آخرین مرحله فکری سید در مورد حکومت اسلامی در کتاب «معالم فی الطریق» آمده است که پس از دو بار زندانی و شکنجه شدن آن را تألیف کرد و جامعه را به جامعه بدتر از جاهلیت صدر اسلام تشبیه نمود. مراد وی البته تکفیر جامعه نبوده است؛ اما افرادی مثل ایمن الظواهری مسئله را به طور صحیح متوجه نشدند و سازمان‌های به اصطلاح تکفیری و جهادی تشکیل دادند و ضمن خواستن «هجرت» از جامعه، شروع به ترور کردند. شهید حسن البنا، بیانگذار جماعت اخوان المسلمین در اعلامیه‌ای که صادر کرد ضمن تقبیح ترور رسماً اعلام داشت که این قبیل اعمال ربطی به اخوان ندارد و کسانی که دست به ترور بزنند نه از اخوان هستند و نه مسلمان... .
وی در مورد پناه بردن آن ها به جزیرة العرب گفت: اخوانی‌ها بعد از قتل عام در دوره حکومت سرهنگ ناصر جایی نداشتند که بروند. یک عده به سوریه، به عراق و به سعودی رفتند. آن ها در واقع اعتقادی به بنی سعود نداشتند بلکه آنجا را پناهگاهی برای ادامه کار خود در دوران هجرت انتخاب کرده بودند.
آیت‌الله خسروشاهی با اشاره به ابهاماتی که در مورد تعریض سید قطب به تشیع وجود دارد، تصریح کرد: تعریض سید قطب به تشیع مطلقاً صحت ندارد. سید قطب در تفسیر آیه 55 سوره غافر می‌گوید: حسین ابن علی (رض) از یک سو با آن شکل بزرگ و سترگ شهید می‌شود ولی آیا همچو شهادتی پیروزی است یا شکست؟ با معیار بزرگ الهی پیروزی است. و از آن تاریخ و تا به امروز چه مسلمان شیعی و چه غیر شیعی، از حرکت حسین (رض) به جوش و خروش درمی‌آیند.
وی در مورد روابط سید قطب با علمای شیعه، گفت: دو سال پیش که نجف مشرف شدم کتاب‌های سید قطب را که با دستخط خود پشت نویسی کرده و به آیت‌الله کاشف‌الغطا اهدا نموده بود، دیدم. همچنین در کنفرانس قدس که در اردن برگزار کردند و سید قطب دبیر آن بود، او شخصاً از شهید نواب صفوی دعوت کرده بود که شهید نواب در آن شرکت و سخنرانی کرد، پس از اردن باز به دعوت سید قطب به مصر رفت و مرحوم سعید رمضان به من گفت که نواب صفوی وقتی به مصر آمد میهمان اخوان شد و در مکتب الارشاد نزد آنها بود. شیخ محمد تقی قمی که برای اموری به قاهره رفته بود، برای تشکیل دار التقریب با اخوان همکاری داشت و مرحوم حسن البنا نیز خود جزو مؤسسان دارالتقریب بود.
حجت‌الاسلام فیرحی: سید قطب، آمریکا را نماد جاهلیت مدرن تصور می‌کند
در ادامه همایش، حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر داوود فیرحی، عضو هیئت علمی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران سخنرانی خود با عنوان «از جاهلیت تا تکفیر» را اینگونه شروع کرد: زندگی سید قطب به سه قسمت قابل تقسیم است. تاریخ تولدش در سال 1324 قمری به تولد مشروطه در ایران یکی است. در سال‌های 1946 و 1947 که عازم آمریکا می‌شود دو سال در آنجا حضور دارد و یکی از دوره‌های مهم است. به این علت که سید قطب به تدریج به دیدگاه‌های مهمی می‌رسد. یعنی سید در سال 1948 ظاهراً بورسیه دولت می‌شود تا در مورد نظام آموزش عالی آمریکا تحقیق کند و این تحقیق او را بیشتر به موضع مخالفت می‌کشاند. البته او بعدها و در سال 1953 در سن 45 سالگی به اخوان می‌پیوند. ایشان جمله‌ای دارد مبنی بر اینکه در آن سال متولد شدم. به تدریج در جنبش اخوان رشد می‌کند و در سال 1954 روزنامه اخوان را سردبیری می‌کند. بعد 15 سال زندان می‌رود و بعد هم «معالم فی الطریق» را می‌نویسد. از سال 65 یا 66 که حکم اعدامش صادر می‌شود، دوره جالبی در مورد مطالعه اندیشه‌های ایشان درباره مفهوم جاهلیت است.
امانیزم و جاهلیت
وی افزود: با دانشجویی کار مشترکی در مورد مفهوم جاهلیت انجام دادیم. دیدیم که مفهوم جاهلیت قبل از او در آثار ابوالاعلی مودودی وجود دارد و سید قطب با تکیه بر مودودی آن را توسعه داده است. سید امانیزم را جاهلیت تلقی می‌کند و نماد این نوع جاهلیت را آمریکا تصور می‌کند. سید بخش‌های علوم و فنون غرب را مورد انتقاد قرار نداده است اما نظام حقوقی و اخلاقی آن را مورد انتقاد قرار داده است. ایشان در مورد جاهلیت راهبانه، تصوف و رهبانیت انتقاد می‌کند. البته در واقع سید یک تفاوت‌هایی با ادبیات مودودی دارد. گروه‌های جهادی سعی کرده‌اند از این ادبیات کمک بگیرند و تکفیر را به آن نسبت دهند. بخشی به نام جاهلیت مدرن دارد که دنیای غیر مسلمانان را دنیای جاهلی تلقی می‌کند و دنیای مسلمانان را هم دنیای جاهلی می‌داند.
جاهلیت قرن بیستم؛ وخیم‌ترین جاهلیت در تاریخ بشر
حجت‌الاسلام دکتر فیرحی اظهار کرد: او عقیده دارد که در جهان امروز دیگر بشر نمی‌تواند ادعا کند که جاهلیت به خاطر نبود علم است. حتی دانشمندان را هم جاهل تلقی می‌کند. جاهلیت قرن بیستم را وخیم‌ترین جاهلیتی می‌داند که در تاریخ بشر ظاهر شده است. این گونه بحث ها را سید در ادبیاتش دارد.
وی افزود: سید عقیده دارد مسلمانان به لحاظ وضعیت در دو وضعیت قبل از جریان‌های جدید که اسمش را استضعاف می‌گذارد و دوران بعدش که دوران آگاهی می‌‌نامد، قرار دارند. نویسندگان تکفیری توصیفی که سید در مورد جاهلیت داده است، جایگزین کرده و در ادبیات خود، تمام جوامع مسلمانی را در حکم کافر می‌دانند که یا اهل بدعت، شرک و یا نفاق هستند و تغییرانی در ادبیات سید داده‌اند.
در ادبیات سید قطب تکفیر نبود
این عضو هیئت علمی دانشگاه تهران ادامه داد: آنچه در جریان‌های تکفیری اتفاق افتاد بسیار اهمیت داشت. در سال 1990 و 1991 شیخ عبدالملک سعدی حکم به کفر کل دیار عراق داد. ولی در ادبیات سید تکفیر نبود؛ اما مفهوم جاهلیت بود. در ادبیات دهه 90 شاهد دو دگرگونی اساسی در جنبش‌های رادیکال هستیم؛ یک تکفیر فراگیر و عام و دیگری مفهوم جهاد و هجرت.
وی ادامه داد: در ادبیات سید جمله‌ای است که هر مسلمانی که هر کجا توانی دارد، تلاش کند حکومت اسلامی تشکیل دهد. در ادبیات تکفیری این برجسته شد. اهل تکفیر مسلمانان را به دسته‌های مشرک که شیعیان را از این دسته می شمارند و اهل نفاق که اهل تسنن در تعامل با غرب را در این دسته جای می‌دهند و یا اهل بدعت مثل کسانی که به دموکراسی، انتخاب و رأی توجه دارند، تقسیم می‌کنند. با این ادبیات با توجه به سه معیار شرک، نفاق و بدعت یک حکم عمومی برای تکفیر قائل شده‌اند. اگر یک غیر مسلمانی را به دست آورند می‌توانند آن را توبه دهند اما توبه مسلمانان را قبول نمی‌کنند.
حجت‌الاسلام دکتر فیرحی گفت: آن ها در سال‌های 1966 و 1967 جاهلیت و آرمان حکومت اسلامی را مطرح کردند. از آن موقع یعنی دهه 70 تا الان باید بررسی شود که چه اتفاقاتی افتاده است که مصادره‌ای از آرای قطب در آرای تکفیری است. مفهوم تأسیس حکومت شرعی و خلافت را مطرح می‌کنند. در جهان اهل سنت، اسلام‌گرایی سیاسی با تکیه به تفسیرهای قطب، از اصول‌گرایی سید قطب عبور می‌کند و رادیکالیزمی را تولید می‌کند. هر کس به سید قطب توجه دارد متهم به رادیکال شدن می‌شود و تفکیک این دو مسئله کمک بزرگی می‌تواند کند.
سید قطب و مسئله اسلام واقعی
دکتر حسن رحیم‌پور ازغدی، عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی در پایان نخستین روز همایش «بازخواني و بررسي ديدگاه هاي سيد قطب» به ارائه سخن پرداخت و گفت: یکی از کسانی که در دو قرن اخیر سبب حرکت اسلام‌گرایی در جهان عرب شده، سید قطب است. به طور قطع سید قطب نقش جدی بر حرکات آزادی بخش و نهضت انقلابی مسلمانان داشته است، امروز از تقسیم جامعه به اسلامی و جاهلی از سوی سید قطب، نتیجه عکس گرفته می‌شود.
استاد رحیم پور ازغدی در ادامه سخنانش افزود: در تفسیر تفکر متفکرانی چون سید قطب به دلیل تحولات دنیای اسلام اشتباهاتی صورت گرفته است او بر جهان اهل سنت و حتی بر انقلابیون شیعه تأثیر مثبت داشته ادبیات مقالات و مطالب سید قطب شبیه آن چیزی است که شهید نواب صفوی عنوان کرده است.
رحیم‌پور ازغدی اظهار کرد: بازگشت به اسلام و خلوص اسلامی مفاهیمی است که سید قطب آموزش دیده بود، تعبیر تکفیر، سلفی‌گری و جهاد همه شعارهای درستی است که با مفاهیم مختلف به کار رفته و در هر مکتب مرز مشخصی دارد. اینکه عنوان می‌شود متد جریان‌های تکفیری امروز از سید قطب تاثیر گرفته بیان درستی نیست، تفاوت‌های بسیار جدی بین آنچه سید قطب با آنچه اخوان، سلفی‌ها و تکفیری‌ها بیان می‌کنند وجود دارد.
این محقق و نویسنده کشورمان تصریح کرد: تفکر سید قطب درباره مفهوم جهاد، شهادت و روابط جهانی بر تفکرات انقلاب اسلامی بسیار نزدیک است، تقریبا در هیچ کدام از کشورهای عربی اجازه توزیع کتاب های او داده نمی‌شود، کتاب‌های او در عربستان به دلیل اینکه ادبیات او به نفع آل سعود، آمریکا و اسرائیل نبوده و به انقلاب اسلامی نزدیک است جمع‌آوری می‌شود، این ادبیات سید امروز بین اخوان ضعیف شده است.
عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی عنوان کرد: بهترین حلقه وصل انقلاب اسلامی با انقلابیون اهل سنت، سید قطب است، سید قطب می‌گوید اسلامی که آمریکا گسترش دهد تا مسلمانان با استعمار و صهیونیست مبارزه نداشته باشند اسلام نیست. آمریکا، اسلامی را می‌خواهد که حکومت نداشته و با ظلم نجنگد.
رحیم‌پور ازغدی بیان کرد: امروز جریان‌های تکفیری بر اساس همان اسلام آمریکایی نه تنها با آمریکا و اسرائیل به عنوان استکبار جهانی مبارزه نمی‌کنند بلکه به نفع آنها با مسلمانان می‌جنگند، استعمار غرب می‌داند که اگر مسلمانان متحد شوند چه قدرت عظیمی خواهند یافت آنها تلاش می‌کنند تا عقیده واحد مسلمانان را از آنها گرفته و اسلام را غیرعملی نشان دهند. سید قطب اعتقاد داشت دین اسلام انسانی و جهانی بوده و صرفا عربی نیست. او خود را غرب زده نمی‌داند و از کلمات غربی استفاده نمی‌کند و بیشتر از تعابیر قرآنی استفاده می‌کند.
این استاد حوزه و دانشگاه ابراز کرد: سید قطب در مبارزه علیه انگلیس نخست با جمال عبدالناصر متحد می‌شود اما با اختلافاتی که به خاطر اسلام با جمال عبدالناصر پیدا کرد به زندان افتاد و شکنجه شد، تعامل او با جمال عبدالناصر شبیه تعامل نواب صفوی و مصدق بود. جامعه جاهلی که سید قطب به آن اشاره دارد جامعه ای است که به سبک و شیوه توحیدی زندگی نمی‌کند عنوان مقالات سید روشنفکرانه و مجتهدانه است این ادبیات تکفیری نیست او علم‌زدگی را ضد توحید می‌داند، او هفت ویژگی برای مکتب اسلام برشمرده یکی ربانی باشد، اصول ثابت الهی داشته باشد، واقع‌گرا باشد، اسلام عمل‌گرا، هماهنگی و انسجام، جهان شمول بودن آن و توحید در عمل رعایت شود.
رحیم پورازغدی خاطرنشان کرد: تکفیری‌های امروز اجتهاد را تعطیل کردند به عدالت اقتصادی اعتقاد ندارند حرفهای آنها ظاهرا اصلاح‌طلبانه اما برخلاف همه مذاهب الهی است در حالی که سید قطب با اجتهاد موافق بوده و افسوس می‌خورد که این امر متوقف شده است و همچنین منفورترین پدیده در اسلام را نابرابری اقتصادی عنوان می‌کند و درباره زنان دیدگاه او با تکفیری‌ها کاملا متفاوت است. سید قطب می‌گوید: فقط امیرمومنان (ع) توانست اسلام واقعی را نشان دهد علی (ع) بعد عثمان می‌خواست مردم فاسد شده را اصلاح کند، او نه تنها عدالت بلکه مفهوم کامل اخلاق را در جهان اسلام نشان داد.
|
صفحه نخست 
