اسناد سيد جمال‌الدين حسيني (اسدآبادي) در وزارت امور خارجه ايران
نويسنده: سيّد جمال الدين اسدآبادي
به كوشش و تحقيق: استاد سيّد هادى خسروشاهى
ناشر: انتشارات كلبه شروق
زبان: فارسي - عربي
* چاپ اول: 1388
* شمارگان: 1000 جلد
* بها: 000/54 ريال
* مركز چاپ و انتشارات وزارت امورخارجه
* كتاب حاضر مجموعه‌اي غني از اسناد مربوط به افكار و انديشه‌ها، دوران دستگيري و تبعيد، مكاتبات، روزنامه‌ها و مقاطع مختلف حيات سيدجمال‌الدين اسدآبادي، انديشمند اسلامي بزرگ تاريخ معاصر است.
اين كتاب با سعي و كوشش بي‌وقفه حجت‌الاسلام والمسلمين سيدهادي خسروشاهي كه خود داراي تأليفات و مطالعات عميقي در تاريخ نهضت‌هاي اسلامي در عصر حاضر است به چاپ رسيده و مرجع بسيار ارزشمندي براي آشنايي علاقه‌مندان و پژوهندگان تاريخ معاصر ايران و تاريخ نهضت‌هاي اسلامي است. استاد سيد هادي خسروشاهي به منظور معرفي كتاب در مقدمه آن آورده‌اند:
«راجع‌به سيد جمال‌الدين حسيني اسدآبادي (1254 ـ 1314ق) كه بدون ترديد يكي از برجسته‌ترين شخصيت‌هاي اسلامي در قرن نوزدهم ميلادي بوده است، تاكنون مطلب زيادي به صورت كتاب، مجله و رساله به زبان‌هاي مختلف انتشار يافته است، ولي با وجود آنكه تاكنون يك قرن و اندي سال، از تاريخ رحلت او مي‌گذرد، هنوز مسائل قسمتي از دوران زندگي و مبارزه وي، مكتوم مانده و به روشني معلوم نيست.
البته بخشي از وقايع حيات او در چاپ دوم «دايرة‌المعارف اسلامي» و يا مجموعة سودمند «اسناد و مدارك چاپ نشده درباره سيد جمال‌الدين» كه به هنگام اقامت وي در تهران در منزل جناب حاجي محمدحسن امين‌الضرب باقي‌مانده و در سال 1342 شمسي به همت آقايان دكتر اصغر مهدوي و ايرج افشار تدوين و چاپ گرديده است، يا كتاب انقلاب ايران، پروفسور ادوارد براون چاپ كمبريج 1919 و تاريخ بيداري ايرانيان، تأليف شادروان ناظم‌الاسلام كرماني، يا كتاب مشاهيرالشرق مرحوم جرجي زيدان ـ مدير مجلة الهلال ـ مورد استفادة اغلب نويسندگان و مستشرقين اروپايي قرار گرفته است.
به نظر من شايد بتوان گفت جامع‌ترين شرح مختصري كه دربارة زندگي سيدجمال‌الدين تاكنون نوشته شده، مقالة سيدحسن تقي‌زاده در روزنامة كاوه سال اول و دوم دورة جديد آن مورخة 11 مارس 1931 م است.1
و بالاخره در سال 1343 شمسي، شادروان علي مشيــري گزيــدة اسناد سيــــدجمــال‌الـدين را از آرشيــو اسنــاد تاريخـي انگلستـان (P.R.O مخفف Public Record Office) و (پروندة شماره F.O.60/504) مربوط به سيد در لندن ترجمه كرده و براي چاپ در مجلة خواندني‌ها، از شمارة 82 سال 24 تا شماره 6 سال 25، به آن مجله ارسال كرده كه به تدريج و در هر شماره دو تا سه صفحه، به چاپ رسيده است كه البته بخشي از ترجمه‌ها خالي از نقص نبود. به هر حال ما ضمن استفاده از مجموعة آن «ترجمة گزيده» مجبور به مراجعه مجدد به متن و اصلاح و تكميل آن ترجمه‌ها شديم و در حقيقت «ترجمة جديدي» همراه با اصل سندها و گزارش‌ها در كتابي با نام «مجموعة كامل اسناد وزارت خارجه انگليس دربارة سيدجمال اسدآبادي» در فروردين سال 1379 به چاپ رسيد كه مورد توجه اهالي تاريخ قرار گرفت و اينك آرزوي ما در چاپ و انتشار اسناد و گزارش‌هاي مربوط به سيد كه در وزارت خارجة جمهوري اسلامي موجود بوده است، تحقق مي‌يابد.
از خداوند متعال مسئلت دارم كه ما را در نشر اسناد و گزارش‌هاي سيد، كه در آرشيو وزارت خارجه‌هاي: تركيه، مصر، فرانسه، روسيه و احتمالاً افغانستان نيز موجود است، موفق بدارد.
... بدين ترتيب اينك با توفيق الهي كتاب اسناد و گزارش‌هاي مربوط به سيدجمال‌الدين اسدآبادي، موجود در آرشيو وزارت خارجه ايران را مأخوذ از منابع اسنادي وزارت امورخارجه تقديم دوستداران تاريخ ايران مي‌نمايد، باشد تا گوشه‌هاي تاريكي از تاريخ ايران با انتشار اين اسناد براي محققان و علاقه‌مندان به تاريخ اين مرز و بوم روشن شود.
لازم به يادآوري است كه اين كتاب پس از بيست سال تحقيق و تتبع، تلاش و كوشش پيگير و مستمر، بدست آمده و مشتمل بر ده فصل و يكصد و بيست فقره سند است كه عمدتاً برگرفته از ميان چندين هزار سند از اسناد قديمه وزارت امور خارجه در دورة قاجار در صندوق‌هاي: (21، 23، 24، 25، 26، 28، 30) و كارتن‌هاي اسناد مكمل2 دورة قاجار به ويژه كارتن (137) و كارتن‌هاي: (1، 8، 108، 109، 134، 160) هستند، البته مجموعه‌هايي از مسودة اسناد قديمه كه به صورت كتاب يا بايگاني پيش‌نويس اسناد اين دوره وجود دارند، در بايگاني وزارتي محفوظ است. نشاني و مشخصات هر سند در بالاي اسناد درج گرديده است و همانطور كه ملاحظه مي‌نماييد ما اسناد را بدون هيچ‌گونه تحليل و استنتاجي نقل كرده‌ايم و بررسي، نقد، تحليل و تبيين محتوا، نيازمند فرصت ديگري است...
در اينجا بر خود لازم مي‌دانم كه از محبت و تعاون دوستان و همكاران ارجمند در وزارت امور خارجه، به ويژه آقايان: دكتر علي‌اكبر ولايتي (وزير محترم پيشين)، مهندس عباس ملكي (معاون پيشين آموزشي و پژوهشي)، سيداصغر قريشي (مديركل اسناد)، محمدحسن كاووسي (محقق و سندشناس) عباسعلي عبداللهي (رئيس كنوني مركز چاپ و انتشارات)، عباس گلرو (همكار ما هنگام اقامت در قاهره)، تشكر كنم كه هر كدام به نحوي در فراهم آمدن بعضي از اين اسناد و تكميل و چاپ اين مجموعه، ما را ياري دادند. سپاس مضاعف از آن آقاي كاووسي خواهد بود كه عليرغم عمل جراحي چشم، پس از بازخواني اغلب اسناد توسط اينجانب درخواست مرا پذيرفت و بازبيني و ترتيب نهايي كتاب را بر عهده گرفت. شكرالله سعيهم.
انتظار دارد كه اهالي تاريخ و علاقمندان به نشر اسناد، از هرگونه نقد و نظر خود ما را آگاه سازند تا در چاپ‌هاي بعدي از آنها بهره‌مند شويم.»
مطالعه اين كتاب ارزشمند را به تمامي دانشجويان، پژوهندگان و علاقه‌مندان به مباحث تاريخ انديشه و نهضت‌هاي اسلامي معاصر توصيه مي‌كنيم.

پي‌نويس‌ها:

1ـ اين شرح همراه چند بحث و مقاله ديگر، زير عنوان زندگي و مبارزات سيدجمال‌الدين اسدآبادي سال‌ها پيش، توسط اينجانب تنظيم و چندين بار چاپ شده است.
2ـ اسناد مكمل اصطلاحاً به اسنادي گفته مي‌شوند كه به امر ناصرالدين شاه پس از تأسيس وزارت خارجه از اندرون شاهي (در زيرزمين‌هاي كاخ شمس‌العماره) به وزارت خارجه منتقل گرديد. اين اسناد نيز تماماً متعلق به دوره قاجاريه هستند و در برخي از موارد، اصل و سوادي از دوره‌هاي ماقبل تا دوران صفويه نيز در ميان آنها پيدا مي‌شوند. در ابتداي انتقال اين اسناد تا ساليان نسبتاً درازي به صورت فله‌اي نگهداري مي‌شدند تا در سال 1314 هجري شمسي به دستور وزير وقت آقاي باقر كاظميي (مهذب‌الدوله) اين اسناد را در كارتن‌هاي نسبتاً بزرگي به صورت آلبوم چسبانيده‌اند و جاي داده‌اند كه متأسفانه در بسياري از موارد نوشته‌هاي يك روي سند نيز چسبيده شده است. اين كارتن‌ها مجموعاً يكصد و شصت و يك عدد كه به تفاوت در هر يك از آنها تعداد 400 تا 750 فقره سند موجود است. هم‌اكنون اين اسناد و كارتن‌ها حسب موضوع طبقه‌بندي و بايگاني شده‌اند و تاريخ آنها متفاوت و عمدتاً مربوط به دورة قاجاريه مي‌باشند جز آنكه به ندرت چند سند ماقبل و مابعد اين دوران در لابلاي آنها يافت مي‌شوند. خوشبختانه به همت آقاي محمدحسن كاووسي عراقي در طي هفت سال گذشته كلية اين اسناد در 20 مجلد فهرست‌نويسي و از سوي مركز اسناد ديپلماسي وزارت امور خارجه منتشر شده‌اند كه خدمت بسيار بزرگي به پژوهشگران تاريخ و فرهنگ اين مرز و بوم به شمار مي‌آيد.

منبع