هادیِ هدایت

حجت الاسلام والمسلمین محمد الوانساز

درآمد
وقتی که خبر پیدایش و گسترش ویروس کرونا در کشور چین در رسانه های خبری دنیا اعلام شد، هیچ وقت باورم نمی شد که حضرت استاد علاّمه آقای حاج سیّد هادی خسروشاهی أعلی اللّه مقامه الشریف جزء اوّلین قربانیان این بیماری ناشناس در ایران باشد. آن زمان که خبر بستری شدن را از طریق پیامک دریافت کردم، باورم نشد و با خود گفتم که ایشان هرچه زودتر این بیماری را پشت سر گذاشته و باز هم با قدم های توانمند در مرکز بررسی های اسلامی در قم حضور خواهد یافت. ولی در سالروز شهادت امام هادی علیه السلام ناوباورانه خبر پرواز غریبانۀ حضرت استاد علاّمه را دریافت کردم، خبری ناگوار و بهت انگیز که قبولش در باورم نمی گنجید ... معتقدم یکی از مصادیق بارز بیت معروف جناب سعدی شیرازی، حضرت استاد علاّمه خسروشاهی است:
صبر بسیار بباید پدر پیر فلک را تا دگر مادر گیتی چو تو فرزند بزاید

خاندان خسروشاهی
خاندان حسینی خسروشاهی از خاندان های علمی و فقهی در آذربایجان بودند که چند نفر از این خانواده صاحب منبر و محراب در آذربایجان بودند. اصالت این دودمان به شهر خسروشاه در نزدیکی شهر تبریز برمی گردد، هر چند که محل سکنایشان تبریز بوده است. معروف ترین شخصیت این خاندان آیت اللّه حاج سیّد مرتضی خسروشاهی پدر حضرت استاد بود هرچند که برادرانش آیت اللّه حاج سیّد احمد خسروشاهی و آیت اللّه حاج سیّد ابوالفضل خسروشاهی هم از شخصیت های معروف و تأثیرگذار در تبریز بودند، ولی ویژگی های منحصر به فرد در وجود حضرت استاد خسروشاهی او را به یک شخصیت بین المللی تبدیل کرده بود که شاید در وجود اعضای دیگر این خاندان به مرحلۀ نهایی نرسیده بود. با اینکه حضرت استاد دارای اجازات متعدد اجتهاد و نقل حدیث از بزرگان حوزه های علمیه بوده و از لحاظ علمی و موقعیت اجتماعی در تبریز فردی شناخته شده بود و برحسب استعداد ذاتی می توانست در یکی از مساجد مهم تبریز به اقامه جماعت بپردازد و مؤمنین را ارشاد و هدایت نماید، ولی او هرگز به این سطح از خدمت، خود را راضی نکرد و همیشه فکرش به دنبال اصلاح جامعه، تبیین و گسترش اندیشه های ناب شیعی و ایجاد جامعه ای به دور از تنش های اعتقادی و مذهبی بود و در این راه نیز موفقیت های خوبی را به دست آورد. حضرت استاد خسروشاهی نگین خاندان خسروشاهی و خاندان های وابسته به شمار می رفت. عشق به خاندان و علاقه به زادگاه اصلیش سبب گردید تا کتاب ارزشمند خاندان علم و تقوا : فقاهت و سیاست را به رشته تحریر دربیاورد و هرگاه فرصتی دست می داد به زادگاهش سفر می نمود و به ابراز علاقۀ دوستان و همشریانش پاسخ می گفت. وقتی که از چند سال پیش مسئولین شهرداری خسروشاه می خواستند که از حضرت استاد اجازه بگیرند تا مجسمۀ معظم له در یکی از میادین اصلی شهر نصب شود، ایشان اجازه نمی داد و هر وقت آنها درخواست می کردند ضمن تشکر و سپاسگذاری می فرمود: هزینۀ مجسمه را به فقرای شهر بدهید و نیازهای آنها را برطرف کنید.
به روز بودن
از خصوصیات حضرت استاد خسروشاهی به روز بودن و استفادۀ بهینه از امکانات روز بود. ایشان از برخی از شبکه های خبری استفاده می کرد و به فرا خور حالشان بعضی از مصاحبه ها و سخنرانی های شخصیت های مذهبی و سیاسی را گوش می کرد و یا مطالعه می نمود. گاهی وقت ها از لحن کلمات و نوع مصاحبۀ بعضی ها تعجب می کرد که چطور مطالب و حقایق را واژگون نشان می دهند و مطالب را برعکس جلوه می دهند. حق کُشی، تعصبات بی جا، استدلال های غیر منطقی، جفا در حق دیگران و ... از جمله مواردی بود که دل ایشان را می آزرد و بعضی وقت ها در صدد پاسخ برمی آمد و حقایق را همراه با مدرک و سند بیان می نمود.
تجلیل از اندیشمندان
از صفات بارز حضرت استاد خسروشاهی احترام و تجلیل از اندیشمندان اسلامی است و در دورۀ اخیر در این زمینه از همه سبقت گرفت. کارهای ایشان را در این زمینه می توان به سه بخش تقسیم نمود:
بخش اوّل: احیاء و چاپ و نشر مجموعه آثار بزرگان علمای امامیه و فرهیختگان علمی و سیاسی نظیر آثار علاّمه سیّد محمّد حسین طباطبایی، مجموعۀ آثار سیّد جمال الدین حسینی و ...
بخش دوّم: معرفی آثار فاخر معاصر و تجلیل از زحمات نویسندگان آنها بخش دیگری از کارهای حضرت استاد در راستای تجلیل از مقام شامخ اندیشمندان است. این نوع نوشته ها که به قلم خود ایشان و یا شخصیت های دیگر نوشته می شد، حاوی اطلاعات ارزشمند کتابشناسی و شخصیت شناسی است و اگر یک روزی جمع بشود مجموعۀ قابل توجهی خواهد بود.
بخش سوّم: گرامیداشت ها، تجلیل نامه ها و خاطرات مستند از شخصیت های تأثیرگذار علمی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی نمونۀ دیگر از خدمات حضرت استاد در این راستاست. حفظ و حراست از دهها سند، عکس، دستنوشته، خاطره و ... و استفاده به موقع از آنها از کارهای بسیار عالی ایشان بود که همیشه اعجاب و تحسین دیگران را به همراه داشت. حضرت استاد همیشه از بزرگانی مثل حضرت آیت اللّه سیّد کاظم شریعتمداری، حضرت امام خمینی و حضرت آیت اللّه سیّد صادق روحانی به بزرگی یاد می کرد و از بعضی از رفقایش مثل حضرت آقای میرزا محمود وحدت، حضرت آقای میرزا عیسی اهری و ... هم دوره ها و هم بحث هایش مثل شیخ حسین گوگانی، شیخ علی النقی روحانی خویی، میرزا علی نوری، میرزا هادی فقهی، شیخ عبدالکریم ملایی تبریزی و ... به احترام یاد می کرد و هر موقع یکی از دوستانش از دنیا می رفت، در هفته نامه بعثت خدمات آنها را توضیح می داد و به ذکر فضایل آنها می پرداخت.
پیشتاز مطبوعاتی
حضرت استاد خسروشاهی از پیشتازان عرصۀ مطبوعات در حوزۀ علمیه قم بوده و آثار برجای مانده از ایشان در این زمینه بهترین دلیل بر این مدعا است. او از دوران طلبگی با مجلات و نشریات ایران و برخی دیگر از کشورهای عربی آشنا شد و سپس این آشنایی به همکاری و تأسیس برخی از مجلات و نشریات انجامید. مرحوم آیت اللّه حاج شیخ محمّد صادق نجمی امام جمعۀ فقید شهرستان خوی که از دوستان دوران طلبگی معظم له بوده، دربارۀ عشق و علاقۀ ایشان به نویسندگی و حضور فعالانه در عالم مطبوعات می گفت: آن زمان که یادگیری و آشنایی با زبان های خارجی در حوزه جرم تلقی می شد، ایشان شروع به یادگیری زبان های خارجی نمود و از برخی از کشورهای عربی برای ایشان مجله می فرستادند. وی به دور از چشم طلاب به مطالعۀ آنها می پرداخت و گاهی مقاله نیز به آنها ارسال می نمود.
اوج فعالیت های مطبوعاتی حضرت استاد مربوط به دوران حضور ایشان در دارالتبلیغ اسلامی باشد که با اشراف مرجع تقلید وقت حضرت آیت اللّه سیّد کاظم شریعتمداری اداره می شد. ایشان در آن مؤسسه سردبیری دو مجلۀ پرتیراژ آن زمان یعنی نسل نو و فصلنامۀ الهادی را بر عهده گرفت و آن را به خوبی اداره کرد. ایشان تجربیات به دست آمده از دارالتبلیغ اسلامی را پس از پیروزی انقلاب اسلامی به کار گرفت و بخش اعظمی از برنامه های مطبوعاتی خود را با تأسیس و نشر مجلۀ پیام انقلاب اسلامی ایران در ایتالیا، تأسیس و نشر مجلۀ برای یک دنیای نو در ایتالیا، تأسیس ماهنامۀ پیک انقلاب اسلامی در ایتالیا، تأسیس و ثبت رسمی مؤسسۀ گلسرخ در لندن، نشر مجلۀ هفتگی العالم از لندن به زبان عربی، نشر دو ماهنامه به زبان انگلیسی به نام های افریکن ایونتس و انکوآری، تأسیس و سردبیری مجلۀ صوت الامة به زبان عربی، تأسیس و نشر فصلنامۀ تاریخ و فرهنگ معاصر و تأسیس و نشر هفته نامۀ بعثت ادامه داد. حضرت استاد بیشتر کارهای مجلات را خود برعهده می گرفت و حتی یک موقعی فرمود: تمام کارهای فصلنامۀ تاریخ و فرهنگ معاصر با بنده بوده و همه را خودم به شخصه انجام می دادم. شدت عشق به نوشتن و تلاش فراوان به حضور در صحنۀ مطبوعاتی کشور سبب شده بود که عصب انگشت های دست راستشان از بین برود و در اواخر قلم به دست گرفتن برای ایشان سخت شده بود ولی از نوشتن باز نمی ایستاد.
یادداشت های علاّمه طباطبایی
از کارهای مورد علاقه حضرت استاد خسروشاهی جمع آوری و چاپ و نشر یادداشت های حضرت استاد مکرم علامه طباطبایی رضوان اللّه تعالی علیه بود. ایشان در این راه زحمات طاقت فرسایی را متحمل شدند و با مراجعه به کتابخانه های شخصی و عمومی در داخل و خارج کشور و پی گیری های شبانه روزی توانستند مجموعۀ ارزشمندی از اشعار، نامه ها، تقریظ ها، اجازات و ... حضرت علاّمه را جمع آوری کنند. حضرت استاد جمع آوری یادداشت های علامه را از زمان خود علامه طباطبایی آغاز کرده بود. در آخرین جلسۀ دیدار که با حضرت استاد داشتم به مناسبتی فرمود: علاّمه طباطبایی خیلی مؤدب بودند و هر وقت نامه یا هر نوشته ای که به دستشان می رسید به ما زنگ می زد و می فرمود: آقای خسروشاهی نوشته ای پیدا کردم هر موقع مسیرتان به این طرف افتاد، تشریف بیاورید و ببرید. من گوشی را بر زمین می گذاشتم و هر چه زودتر خود را به دم در حضرت علاّمه می رساندم و نوشته را تحویل می گرفتم. نکتۀ حائز اهمیت این که علاّمه همیشه می فرمود: هر موقع مسیرتان به این طرف افتاد تشریف بیاورید و ببرید و نمی خواست با حالت دستوری، کاری را بر من تکلیف کند و مرا به زحمت بیاندازد.
از بین دستنوشت های علاّمه طباطبایی چند نامه و اجازه در اختیار نگارنده بود که آنها را در اختیار حضرت استاد خسروشاهی قرار دادم و استاد هم آنها را در مجموعۀ یادداشت های علامه طباطبایی با نام سیر و سلوک سبز به چاپ رسانید.[1] از بین نامه های علاّمه طباطبایی که به زیور چاپ آراسته نشده، دو نامه ای است که خطاب به آیت اللّه آقای حاج سیّد محمّد صادق آل محمّد اهری نوشته شده که فرصت چاپ برای حضرت استاد به دست نیامد و برای اینکه نامه ها در اختیار علاقمندان قرار بگیرد، متن نامه ها را در ذیل درج می کنیم.[2]
متن نامۀ اوّل که در تاریخ 12/7/40 نوشته شده بدین قرار است:
دانشمند محترم جناب آقای آقا سیّد صادق آل محمّد اهری دامت توفیقاته
با تقدیم ارادت و ابلاغ سلام مخلصانه زحمت مزید امیدوارم مزاج شریف در نهایت صحت و اعتدال و قرین عافیت و تندرستی است ارادتمند صمیم جناب عالی سلامت و ملالی در بین نمی باشد. چندی قبل شرحی به حضور محترم عرض و با لیست ارسال داشتم و تا حال به زیارت جواب نائل نشده ام. در هر حال مجله العرفان چندی است انتشار یافته و دو شماره از آن ماه ربیع الاوّل و ربیع الثانی به انضمام یک شماره از جریدۀ جبل عامل ملحق شماره اول آمده و فعلاً موجود است. شماره های نام برده که با جریدۀ مزبور به مغازۀ کتابفروشی حقیقت واقع در بازار شیشه گرخانه گذاشته ام، خواهشمندم شخص امینی را معین فرمایید که شماره ها را از مغازۀ نامبرده دریافت و به حضورتان برسند و پس از این هم شماره های بعدی را آخر هر ماه از مغازه های مذکور دریافت خواهند فرمود. در خاتمه توفیق سعادت و دوام عمر آن صدیق عزیز را از خداوند متعال خواستارم.
ارادتمند حاج سید محمدحسین طباطبایی
متن نامۀ دوّم هم چنین است:
حضور محترم جناب آقای آقا سیّد صادق آل محمّد اهری دام توفیقه
مرقومۀ شریفه 22 شهر رجب 80، با مبلغ 20 تومان حوالۀ پستی چندی قبل واصل و از سلامت وجود محترم و تفقدات صمیمانۀ آن جناب بسی خوش وقت و مسرت قلبی حاصل گردید، در خلال این مدت طولانی توانسته ام در موقع خود جواب نامۀ شریف را عرض و تقدیم دارم، بی نهایت معذرت می خواهم کثرت مشاغل و تنهایی و اخیراً کسالت روزه مانع از انجام وظیفه گردید. البته قول العذر من شیم الاحرار مخلص را معذور خواهند داشت. در موضوع مجلۀ العرفان به طوری که سابقاً اشاره شده، یک سال قول اشتراک به جهاتی امکانپذیر نمی باشد و علاوه آخر سال مجله است و شماره های ماه های پیش شاید در خود اداره نیز موجود نباشد، لذا در صورت تمایل از سال جدید در ضمن مشترکین محسوب می شوید و شماره های مجله هر ماه به جنابعالی تقدیم می شودو بقیه اشتراک با حساب دینار عراقی 24 تومان و با لیرۀ انگلیسی 26 تومان باید پس از ماه رمضان پرداخت نمایید که قبل از انتشار به لبنان حواله گردد و خواهشمندم بقیۀ قیمت اشتراک را به وسیلۀ مسافر به کتاب فروشی حقیقت در بازار شیشه گرخانه ارسال دارید. به مخلص قبول است حوالۀ پستی به مخلص اسباب زحمت و ناراحتی است و دایر به ارسال شماره های مجله خدمت جنابعالی، چون مجله نسبت به عدۀ مشترکین فرستاده می شود و اجزای مجله مخللص نیز به طور امانت نزد یکی از دوستان بود، بنابراین ارسال آن امکان پذیر نشده و مایۀ شرمندگی گردید. در خاتمه سلامتی جنابعالی را از درگاه خداوند منان با مزید عنایت و توفیق خواستارم.
ارادتمند سیّد محمّد حسین طباطبایی
نسب نامۀ خاندان طباطبایی
کتاب نسب نامۀ خاندان طباطبایی از جملۀ آثار ارزشمند علاّمه طباطبایی است که توسط حضرت استاد خسروشاهی به شکل شایسته ای چاپ و نشر یافته است. حضرت استاد از باب کرم و بزرگواری یک دوره از چاپ اوّل و یک دوره از چاپ دوّم را برای حقیر اهدا نمود و بنده در تورق کتاب یاد شده ملاحظه نمودم اشتباهاتی در نمودارها رخ داده که با دست خط علاّمه طباطبایی مطابقت ندارد. بنابراین به حضرت استاد اطلاع دادم، ایشان ضمن تشکر و قدردانی فرمود: موارد ذکر شده باید در چاپ های بعدی اصلاح شود ولی وفات نابهنگام استاد مجال چاپ را گرفت. آن اشتباهات بدین ترتیب است:
1. در صفحۀ 43 دو بار «امیر غیاث الدین قاضی» ضبط شده که «امیر غیاث الدین منصور قاضی» صحیح است. [3]
2. باز در صحفۀ 43 «میرزا صدرالدین» آمده که «میرزا صدرالدین محمّد» صحیح است. [4]
3. در صفحۀ 44 «میرزا هادی میرزا آقالار» آمده که «سیّد هادی» صحیح است. [5]
4. در نمودار صفحۀ 59 فرزندان «میرزا رحیم»، «میرزا رحیم»، «میرزا احمد»، «میرزا حسین» و «میرزا احمد» ذکر شده است. امّا آنچه معلوم است میرزا رحیم مشهور به «نقیب الاشراف» سه فرزند به نام های «میرزا رحیم، میرزا احمد و حاج سیّد حسین» داشت که حاج سیّد حسین قاضی (درگذشتۀ 1315ق) بوده و پدر حاج میرزا علی آقا قاضی (درگذشتۀ 1366ق) عارف مشهور در نجف اشرف و حاج میرزا احمد آقا قاضی (درگذشتۀ 1370ق) از عرفای مشهور در تبریز بوده است.
اشتباهاتی که در نمودار ذکر شده بدین قرار است:
اوّل: نام «حسین قاضی» «حاج میرزا حسین» ذکر شده در حالی که نام او در متن علاّمه «حاج سیّد حسین» ضبط شده است.
دوّم: «حاج میرزا احمد آقا قاضی» فرزند بلاواسطۀ «میرزا رحیم نقیب الاشراف» ذکر شده، در حالی که «حاج میرزا احمد آقا قاضی» نوادۀ ایشان است نه فرزند او.
سوّم: «حاج میرزا احمد آقا قاضی» در نمودار مذکور برادر «حاج میرزا حسین قاضی» دانسته شده، در حالی که او فرزند وی است نه برادر او.
چهارم: «حاج میرزا علی آقا قاضی» در طبقۀ دوّم ذکر شده، در حالی که برادرش «حاج میرزا احمد آقا قاضی» در طبقۀ اوّل ذکر شده است.
پنجم: «حاج میرزا احمد آقا قاضی» همنام جدّش «میرزا احمد» بوده که هر دو فرزندان «میرزا رحیم» ثبت شده است. [6]
5. «حاج میرزا هاشم قاضی» سه پسر به نام های «میرزا عبدالرحیم»، «حاج میرزا مهدی قاضی» و «حاج میرزا ابوالحسن رئیس السادات» دارد.[7] خلط در نمودار صفحۀ 74 سبب شده، اشتباهاتی در انتساب آنها به یک دیگر رخ دهد. اشتباهات چنین است:
اوّل: «میرزا عبدالرحیم» برادر «میرزا مرتضی»، «میرزا رضی»، «حاج میرزا علی»، «میرزا علی نقی» و «میرزا محمّد علی» فرزندان «میرزا هاشم قاضی» فرض شده در حالی که آنها برادر زادگان «میرزا عبدالرحیم» هستند.
دوّم: «حاج میرزا هاشم قاضی» برادر «حاج میرزا ابوالحسن رئیس السادات» ذکر شده، در حالی که آنها پدر و پسر هستند.
سوّم: سقط نام «حاج میرزا مهدی قاضی» سبب شده که «میرزا مرتضی»، «میرزا رضی»، «حاج میرزا علی»، «میرزا علی نقی» و «میرزا محمّد علی» فرزندان «حاج میرزا هاشم قاضی» ثبت شوند در حالی که آنها نوادگان «حاج میرزا هاشم قاضی» هستند.
چهارم: کلمۀ «حاج» قبل از نام «حاج میرزا هاشم قاضی» در متن دستنوشتۀ علاّمه موجود بوده، در حالی که در نمودار صفحۀ 74 سقط شده است.
کتابخانۀ ارزشمند
حضرت استاد خسروشاهی به تمام معنی کلمه شیفتۀ کتاب بود، کتاب را دوست می داشت و از جان و دل برای مطالعه و نگهداری آن وقت صرف می کرد. او در تبریز، تهران و قم کتابخانۀ شخصی داشت و در نظر داشت همۀ کتاب های کتابخانۀ شخصی را به کتابخانۀ عمومی مرکز بررسی های اسلامی در پردیسانِ قم منتقل کند. بخشی از کتاب های کتابخانۀ ایشان که بیشتر در موضوعات فقه، اصول، حدیث، کلام، تفسیر، رجال و حدیث بود از پدران و نیاکان خود به ارث رسیده بود و بخش اعظمی از آنها توسط خود ایشان تهیه شده و شاید بیشتر آنها تک نسخه باشد که در طول سال های متمادی و در سفرهای خارجی تهیه شده است. عشق به کتاب و ترویج فرهنگ کتابخوانی او را بر آن داشت که در سال های آخر عمر شریف خود کتابخانۀ بزرگی را در پردیسان راه اندازی کند و آن را در اختیار عموم دانش پژوهان قرار دهد.
در پایان به روح بلند حضرت استاد علامّه آقای حاج سیّد هادی خسروشاهی سلام و درود می فرستم و برای دیگر قربانیان بیماری منحوس کرونا طلب آمرزش و غفران الهی را از درگاه حضرت ایزد منّان طلب می نمایم.
محمّد الوانساز خویی
4/1/1399ش

[1] . ر.ک: سیر و سلوک سبز، ص 87، 9993، و 181.

[2] . شایستۀ یادآوری است حضرت حجّت الاسلام المسلمین حاج سیّد علی النقی آل محمّد فرزند برومند آیت اللّه آل محمّد اهری معتقد است نامه ها از طرف نمایندۀ مجلۀ العرفان در تبریز که همنام علاّمه سیّد محمّد حسین طباطبایی است، نوشته شده ولی حضرت استاد خسروشاهی در پاورقی یکی دیگر از نامه هایی که در تاریخ 3/9/1341ش نوشته شده، می نویسد: « این نامه 95 سال پیش نوشته شده و مربوط به اشتراک تنها مجلۀ شیعی به نام العرفان است که در شهر صیدا لبنان منتشر می گردید. مرحوم علاّمه برای خدمت به علم و فرهنگ، اسلام و تشیع برای اشتراک آن توسط کتابفروشی حقیقت – تبریز – اقدام می کرد». (ر.ک: پاورقی سیر و سلوک سبز، ص 93).

[3] . نسب نامۀ خاندان طباطبایی (متن مخطوط نوشتۀ استاد)، ص 111.

[4] . نسب نامۀ خاندان طباطبایی (متن مخطوط نوشتۀ استاد)، ص 111.

[5] . نسب نامۀ خاندان طباطبایی (متن مخطوط نوشتۀ استاد)، ص 112.

[6] . نسب نامۀ خاندان طباطبایی (متن مخطوط نوشتۀ استاد)، ص 59 و 122.

[7] . نسب نامۀ خاندان طباطبایی (متن مخطوط نوشتۀ استاد)، ص 138.

1398/12/9 19:41

‏صفحه نخست‏

‏ اخبار‏

‏در رسانه های دیگر‏

‏هادیِ هدایت‏